Αριθμός 1362/2021
ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ
ΟΛΟΜΕΛΕΙΑ

Συνεδρίασε δημόσια στο ακροατήριό του στις 15 Ιανουαρίου 2021, με την εξής σύνθεση: Ε. Σάρπ, Πρόεδρος, Σπ. Χρυσικοπούλου, Ε. Νίκα, Γ. Τσιμέκας, Αντιπρόεδροι του Συμβουλίου της Επικρατείας, Ε. Αντωνόπουλος, Α. Καλογεροπούλου, Β. Ραφτοπούλου, Κ. Φιλοπούλου, Π. Μπραΐμη, Α.-Μ. Παπαδημητρίου, Ελ. Παπαδημητρίου, Β. Πλαπούτα, Μ. Σωτηροπούλου, Π. Τσούκας, Κ. Κονιδιτσιώτου, Α. Γαλενιανού-Χαλκιαδάκη, Ιφ. Αργυράκη, Β. Ανδρουλάκης, Κ. Μαρίνου, Σύμβουλοι, Μ. Αθανασοπούλου, Μ. Σταματοπούλου, Στ. Λαμπροπούλου, Πάρεδροι. Από τους ανωτέρω οι Σύμβουλοι Μ. Σωτηροπούλου και Ιφ. Αργυράκη, καθώς και η Πάρεδρος Στ. Λαμπροπούλου, μετέχουν ως αναπληρωματικά μέλη, σύμφωνα με το άρθρο 26 παρ. 2 του ν. 3719/2008. Γραμματέας η Ελ. Γκίκα.

Για να δικάσει την από 15 Οκτωβρίου 2020 αίτηση:

των: 1. ., ατομικά και ως ασκούσας τη γονική μέριμνα του ανηλίκου τέκνου της ...., 2. ., κατοίκων ... , 3. ., κατοίκου εν ζωή ... Αττικής (...), ο οποίος απεβίωσε και τη δίκη συνεχίζουν οι κληρονόμοι του α. .... και β. ..., 4. .,,, ατομικά και ως ασκούσας τη γονική μέριμνα του ανηλίκου τέκνου της .... και 5. ...., κατοίκων ... Αττικής (...), οι οποίοι παρέστησαν με τον δικηγόρο Βασίλειο Σωτηρόπουλο (Α.Μ. ....), που τον διόρισαν με πληρεξούσια,

κατά του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, ο οποίος παρέστη με τους: 1. Μιχαήλ Τζουβάρα, Νομικό Σύμβουλο του Κράτους και 2. Αθανασία Μήτρου, Πάρεδρο του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, οι οποίοι κατέθεσαν δήλωση, σύμφωνα με το άρθρο 26 του ν. 4509/2017, περί μη εμφανίσεώς τους.

Η πιο πάνω αίτηση εισάγεται στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου, κατόπιν της από 25ης Νοεμβρίου 2020 πράξης της Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας, λόγω της σπουδαιότητάς της, σύμφωνα με τα άρθρα 14 παρ. 2, εδαφ. α΄, 20 και 21 του Π.Δ. 18/1989.

Με την αίτηση αυτή οι αιτούντες επιδιώκουν να ακυρωθεί η υπ’ αριθμ. Φ1/104795/ΓΔ4/10.8.2020 διοικητική πράξη της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων με θέμα “Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων” και κάθε άλλη σχετική πράξη ή παράλειψη της Διοικήσεως.

Η εκδίκαση άρχισε με την ανάγνωση της εκθέσεως της εισηγήτριας, Συμβούλου Π. Μπραΐμη.

Κατόπιν το δικαστήριο άκουσε τον πληρεξούσιο των αιτούντων και των συνεχιζόντων τη δίκη κληρονόμων του αποβιώσαντος τρίτου αιτούντος, ο οποίος ανέπτυξε και προφορικά τους προβαλλόμενους λόγους ακυρώσεως και ζήτησε να γίνει δεκτή η αίτηση.

Μετά τη δημόσια συνεδρίαση το δικαστήριο συνήλθε σε διάσκεψη εξ αποστάσεως, με τη χρήση υπηρεσιακών τεχνολογικών μέσων, κ α ι

Α φ ο ύ  μ ε λ έ τ η σ ε  τ α  σ χ ε τ ι κ ά  έ γ γ ρ α φ α

Σ κ έ φ θ η κ ε  κ α τ ά  τ ο ν  Ν ό μ ο

1. Επειδή, για την άσκηση της κρινόμενης αιτήσεως έχει καταβληθεί το νόμιμο παράβολο ηλεκτρονικά (κωδικός πληρωμής ./15.10.2020).

2. Επειδή, με την αίτηση αυτή ζητείται η ακύρωση της Φ1/104795/ΓΔ4/10.8.2020 πράξεως της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων με θέμα «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων» α) καθ' ο μέρος αφορά στην αναγνώριση δικαιώματος απαλλαγής μόνο για τους μη Ορθόδοξους Χριστιανούς μαθητές, δηλαδή για τους «αλλόθρησκους, ετερόδοξους ή άθρησκους» και καθ' ο μέρος αφορά στο περιεχόμενο της υπεύθυνης δηλώσεως περί «λόγων θρησκευτικής συνείδησης» ως προϋπόθεση για την απαλλαγή των μαθητών από το μάθημα των θρησκευτικών, β) καθ' ο μέρος περιορίσθηκε η προθεσμία υποβολής της προαναφερθείσας υπεύθυνης δηλώσεως από είκοσι (20) ημέρες σε δεκατέσσερις (14) ημέρες για το έτος 2020-2021 και γ) καθ' ο μέρος με αυτήν προβλέπεται υποχρεωτική απασχόληση για τους μαθητές που έχουν λάβει απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών αντί να προβλέπεται η οργάνωση και διδασκαλία ισότιμου μαθήματος συναφούς περιεχομένου με το μάθημα των θρησκευτικών σε συμμόρφωση προς τις αποφάσεις 1749/2019 και 1750/2019 της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας.

3. Επειδή, η υπόθεση εισάγεται προς συζήτηση στην Ολομέλεια του Δικαστηρίου λόγω σπουδαιότητας, κατόπιν της από 25.11.2020 πράξεως της Προέδρου του, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 14 παρ. 2 εδ. α, 20 και 21 του π. δ/τος 18/1989 (Α΄ 8).

4. Επειδή, οι πρώτη, τρίτος και τέταρτη από τους αιτούντες ασκούν την κρινόμενη αίτηση ατομικώς αλλά και για λογαριασμό των ανήλικων τέκνων τους (δεύτερης και πέμπτου από τους αιτούντες), προβάλλοντας ότι έχουν άμεσο, ενεστώς και προσωπικό έννομο συμφέρον για την άσκησή της. Ειδικότερα, για τη θεμελίωση του εννόμου συμφέροντός τους οι ως άνω αιτούντες προβάλλουν ότι είναι γονείς μαθητών (Γυμνασίου και Λυκείου αντίστοιχα), οι οποίοι έχουν υποβάλει υπεύθυνες δηλώσεις για την απαλλαγή των τέκνων τους από το μάθημα των θρησκευτικών για το σχολικό έτος 2020-2021 [βλ. α) την από 18.9.2020 υπεύθυνη δήλωση της πρώτης αιτούσας και β) τις από 11.9.2020 υπεύθυνες δηλώσεις του τρίτου και της τέταρτης των αιτούντων για απαλλαγή των τέκνων τους (της δεύτερης αιτούσας, μαθήτριας της Α΄ Τάξης του Γυμνασίου και του πέμπτου αιτούντος, μαθητή της Β΄ Τάξης του Γενικού Λυκείου, αντίστοιχα), από το μάθημα των θρησκευτικών] και ότι η υποχρέωση επικλήσεως στην υπεύθυνη δήλωση λόγων θρησκευτικής συνειδήσεως για την απαλλαγή των τέκνων τους σύμφωνα με την προσβαλλόμενη πράξη παραβιάζει τα συνταγματικά δικαιώματα τόσο των ίδιων όσο και των τέκνων τους στην θρησκευτική ελευθερία καθώς και στην προστασία των προσωπικών τους δεδομένων και της ιδιωτικότητάς τους.

5. Επειδή, ο τρίτος από τους αιτούντες απεβίωσε στις 8.1.2021 (βλ. την 154/1/2021 ληξιαρχική πράξη θανάτου του Ληξιαρχείου Αθηνών), δηλαδή μετά την άσκηση της κρινόμενης αιτήσεως. Με το από 13.1.2021 υπόμνημα πριν από τη συζήτηση της υποθέσεως καθώς και με προφορική δήλωση στο ακροατήριο του πληρεξουσίου δικηγόρου των αιτούντων ζητήθηκε η συνέχιση της δίκης κατ’ άρθρο 31 παρ. 1 του π.δ. 18/1989 από την τέταρτη αιτούσα (χήρα) και τον πέμπτο αιτούντα (υιό), υπό την ιδιότητα αυτών ως καθολικών διαδόχων του θανόντος. Δεδομένου όμως ότι ο θανών είχε ασκήσει την αίτηση ακυρώσεως υπό την ιδιότητα του γονέα του πέμπτου αιτούντος, ιδιότητα προσωποπαγή και ακληρονόμητη, και ότι το αντικείμενο της παρούσας δίκης είναι στενά συνδεδεμένο με το προσωποπαγές και ακληρονόμητο δικαίωμα του θανόντος να ζητήσει την απαλλαγή του υιού του από τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών, οι ως άνω κληρονόμοι (χήρα και υιός) δεν νομιμοποιούνται, κατά την έννοια του άρθρου 31 παρ. 1 του π.δ. 18/1989, να ζητήσουν τη συνέχιση της παρούσας δίκης. Συνεπώς, η δίκη πρέπει να καταργηθεί ως προς τον τρίτο αιτούντα (βλ. ΣτΕ 2339/2000 7μ., 1358/2006, 4247/2010 7μ., 2039/2011 7μ., 1919/2018 7μ.,1329/2019).

6. Επειδή, η πρώτη αιτούσα ασκεί μόνη τη γονική μέριμνα του ανήλικου τέκνου της, λόγω θανάτου του συζύγου της και πατέρα του τέκνου της, κατά το άρθρο 1510 ΑΚ (βλ. την από 5.4.2017 ληξιαρχική πράξη θανάτου) (ΣτΕ 1751/2019 Ολομ.).Σύμφωνα με τα εκτεθέντα στις προηγούμενες σκέψεις και οι δύο αιτούσες (πρώτη και τέταρτη) ασκούν με έννομο συμφέρον την κρινόμενη αίτηση τόσο ατομικώς όσο και υπό την ιδιότητά τους ως ασκουσών την επιμέλεια των ανήλικων τέκνων τους, (δεύτερης και πέμπτου, αντιστοίχως, των αιτούντων), παραδεκτώς δε ομοδικούν προβάλλοντας κοινούς λόγους ακυρώσεως που στηρίζονται στην ίδια νομική και πραγματική βάση.

7. Επειδή, με την 1749/2019 απόφαση της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας ακυρώθηκε, κατόπιν αποδοχής αιτήσεως ακυρώσεως άλλων διαδίκων, η 101470/Δ2/16.6.2017 απόφαση του Υπουργού Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων με τίτλο «Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο» (Β΄ 2104/19.6.2017), ενώ με την 1750/2019 απόφαση της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας ακυρώθηκε, κατόπιν αποδοχής αιτήσεως ακυρώσεως άλλων διαδίκων, η 99058/Δ2/13.6.2017 απόφαση του Υπουργού Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων με τίτλο «Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος Θρησκευτικά Γενικού και Επαγγελματικού Λυκείου» (Β΄ 2105/19.6.2017). Ειδικότερα, το Δικαστήριο με τις προαναφερθείσες αποφάσεις (δημοσιευθείσες στις 20.9.2019) έκρινε, καθ’ ερμηνεία των διατάξεων των άρθρων 16 παρ. 2 και 13 παρ. 1 και 2 του Συντάγματος και 2 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, ότι το μάθημα των θρησκευτικών, το οποίο αποβλέπει στην ανάπτυξη της ορθόδοξης χριστιανικής συνειδήσεως, απευθύνεται αποκλειστικά, ως εκ του περιεχομένου του, στους μαθητές που ασπάζονται το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα και όχι στους ετερόδοξους, αλλόθρησκους ή άθεους μαθητές. Περαιτέρω έκρινε ότι οι τελευταίοι έχουν ευθέως βάσει της συνταγματικής διατάξεως του άρθρου 13 παρ. 1 του Συντάγματος δικαίωμα πλήρους απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών, χωρίς καμία δυσμενή συνέπεια, εφ’ όσον οι γονείς τους, ή οι ίδιοι, αν είναι ενήλικοι, υποβάλουν δήλωση ότι δεν επιθυμούν, για λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως, να παρακολουθήσουν τα τέκνα τους τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών. Σύμφωνα με τις ως άνω αποφάσεις το Δικαστήριο έκρινε επίσης ότι: «Η δήλωση, ... που θα μπορούσε να έχει το εξής περιεχόμενο: “Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν τη συμμετοχή (μου ή του παιδιού μου) στο μάθημα των θρησκευτικών”, δεν παραβιάζει τη διάταξη της παρ. 1 του άρθρου 13 του Συντάγματος, εφ’ όσον γίνεται χάριν απαλλαγής των μαθητών αυτών από την, επιβαλλόμενη κατ’ αρχήν από το Σύνταγμα και το νόμο, υποχρέωση παρακολουθήσεως του μαθήματος αυτού. Για τους μαθητές, όμως, αυτούς που απαλλάσσονται από τη διδασκαλία του μαθήματος των θρησκευτικών, και προκειμένου να αποτραπεί η δημιουργία “ελεύθερης ώρας” και, εντεύθεν, ο κίνδυνος απομακρύνσεως των μαθητών από το ανωτέρω, συνταγματικώς επιβαλλόμενο, μάθημα χωρίς αποχρώντα λόγο, η Πολιτεία οφείλει να προβλέψει τη διδασκαλία ισότιμου μαθήματος, συναφούς κατά την αντίληψή της περιεχομένου (π.χ. μαθήματος ηθικής), εφόσον βεβαίως συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών, κατά την αντίληψη πάντοτε της Πολιτείας. Περαιτέρω, εφόσον διασφαλίζεται η συνταγματική υποχρέωση του Κράτους για την ανάπτυξη, κατά τα άνω, της ορθόδοξης χριστιανικής συνειδήσεως των μαθητών εκείνων, οι οποίοι ανήκοντες στην πλειοψηφία του ελληνικού λαού ασπάζονται το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, δεν εμποδίζεται η Πολιτεία να περιλαμβάνει στα σχολικά προγράμματα του μαθήματος των θρησκευτικών και εκπαίδευση “θρησκειολογικού” χαρακτήρα με πληροφορίες και γνώσεις και για άλλες, πέραν της Ορθοδοξίας, θρησκείες και δόγματα». Μετά την ακύρωση των ανωτέρω υπουργικών αποφάσεων, η δίκη επί της αιτήσεως ακυρώσεως που είχε ασκήσει, από κοινού με άλλον διάδικο, η πρώτη από τους αιτούντες κατά της προαναφερθείσας 101470/Δ2/16.6.2017 αποφάσεως του Υπουργού Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων κηρύχθηκε καταργημένη με την 1751/2019 απόφαση της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας.

8. Επειδή, επί προσφυγής, μεταξύ άλλων, και των δύο πρώτων αιτουσών ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), αναφορικά με τη συμβατότητα προς τις διατάξεις της ΕΣΔΑ της διαδικασίας απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών, όπως αυτή προβλεπόταν στην (προϊσχύουσα) 12773/Δ2/23.1.2015 εγκύκλιο του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, δημοσιεύθηκε η απόφασή του, της 31.10.2019, Παπαγεωργίου και λοιποί κατά Ελλάδος (αρ. Προσφυγών 4762/2018 και 6140/2018). Με αυτήν το ΕΔΔΑ έκρινε ότι παραβιάσθηκε το άρθρο 2 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ, ερμηνευόμενο υπό το φως του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ. 

9. Επειδή, κατόπιν των ανωτέρω, εκδόθηκαν αφενός μεν η 31585/Δ2/4.3.2020 απόφαση της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων (Β΄ 698/4.3.2020), με την οποία θεσπίσθηκε το νέο Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο, η ισχύς του οποίου άρχισε από το σχολικό έτος 2020-2021, και καταργήθηκε ρητώς το προηγούμενο πρόγραμμα σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο, το οποίο είχε ακυρωθεί με την προαναφερθείσα απόφαση 1749/2019 της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας, αφετέρου δε η 31603/Δ2/ 4.3.2020 απόφαση της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων (Β΄ 699/4.3.2020), με την οποία θεσπίσθηκε το νέο Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Γενικό και Επαγγελματικό Λύκειο, η ισχύς του οποίου άρχισε από το σχολικό έτος 2020-2021, και καταργήθηκε ρητώς το προηγούμενο πρόγραμμα σπουδών του μαθήματος των Θρησκευτικών στο Γενικό και Επαγγελματικό Λύκειο, το οποίο είχε ακυρωθεί με την προαναφερθείσα απόφαση 1750/2019 της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας. Επίσης, και αφού ελήφθη υπόψη το υπ' αριθμ. 37/23.7.2020 απόσπασμα πρακτικού του Δ.Σ. του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, εκδόθηκε η προσβαλλόμενη Φ1/104795/ΓΔ4/ 10.8.2020 πράξη της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, με την οποία ρυθμίζονται τα θέματα που αφορούν στην απαλλαγή των μαθητών από το μάθημα των θρησκευτικών. Η πράξη αυτή με τίτλο «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων» αναφέρει τα εξής: «Το μάθημα των Θρησκευτικών είναι υποχρεωτικό για όλους τους/τις μαθητές/τριες (άρ.16 παρ. 2 του Συντάγματος) και διδάσκεται στις σχολικές μονάδες Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, σύμφωνα με τα επίσημα υποχρεωτικά αναλυτικά και ωρολόγια προγράμματα, ακολουθεί τους γενικούς σκοπούς της εκπαίδευσης και απευθύνεται σε όλους τους/τις μαθητές/τριες. Ωστόσο, παρέχεται η δυνατότητα σε μη Χριστιανούς Ορθόδοξους μαθητές/τριες, δηλαδή αλλόθρησκους ή ετερόδοξους ή άθρησκους, που επικαλούνται λόγους θρησκευτικής συνείδησης, να απαλλαγούν από την παρακολούθησή του. [...] Η απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών, σύμφωνα και με το με αρ. 37/23-7-2020 απόσπασμα πρακτικού του Δ.Σ. του Ι.Ε.Π., χορηγείται ύστερα από Υπεύθυνη Δήλωση του ν. 1599/1986, του/της ίδιου/ας του/της μαθητή/τριας (αν είναι ενήλικος/η) ή και των δύο γονέων του/της (αν είναι ανήλικος/η), στην οποία θα αναφέρεται το εξής: “Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν τη συμμετοχή (μου ή του παιδιού μου) στο μάθημα των Θρησκευτικών” (βλ. Ολ. ΣτΕ 1749/2019 και 1750/2019). Μόνον στην περίπτωση που η γονική μέριμνα ασκείται από τον ένα γονέα, αρκεί η υπογραφή του/της ασκούντος/ούσης τη γονική μέριμνα. (Π.Ε.) Η προσυπογραφή της Υπεύθυνης Δήλωσης από τον/τη διδάσκοντα/ουσα είναι απαραίτητη, ώστε να ενημερώνεται για τους/τις μαθητές/τριες που θα έχει στην τάξη του/της στις ώρες του μαθήματος των Θρησκευτικών. Η παραπάνω Υπεύθυνη Δήλωση του ν. 1599/1986, με βεβαιωμένο το γνήσιο της υπογραφής του/της ίδιου/ας μαθητή/τριας (αν είναι ενήλικος/η) ή και των δύο γονέων του/της (αν είναι ανήλικος/η), παραλαμβάνεται από τον/τη Διευθυντή/ντρια του σχολείου εντός αποκλειστικής χρονικής προθεσμίας που διαρκεί από την 1η Σεπτεμβρίου έως και τη 14η Σεπτεμβρίου κάθε σχολικού έτους. Οι μαθητές/τριες που απαλλάσσονται από το μάθημα των Θρησκευτικών δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να περιφέρονται εντός ή εκτός του σχολείου ή να απουσιάζουν (αδικαιολόγητα), αλλά να απασχολούνται σύμφωνα με τα διαλαμβανόμενα στην παρούσα εγκύκλιο. Ο/Η Διευθυντής/ντρια της σχολικής μονάδας σε συνεργασία με τον Σύλλογο των Διδασκόντων/ουσών, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 1566/1985 (Α΄ 167) και της υπ’ αριθμ. Φ.353.1/324/ 105657/Δ1/8-10-2002 (Β΄ 1340) υπουργικής απόφασης, αποφασίζουν κατά περίπτωση για τον τρόπο που απασχολούνται υποχρεωτικά οι απαλλασσόμενοι/ες μαθητές/τριες, συντάσσοντας σχετική πράξη (διαφορετικό διδακτικό αντικείμενο σε άλλο τμήμα της ίδιας τάξης, ερευνητική δημιουργική δραστηριότητα κ.ά.) και έχοντας την πλήρη ευθύνη. Σε περίπτωση που η συγκεκριμένη τάξη λειτουργεί μόνο με ένα τμήμα, οι μαθητές/τριες αυτοί/ές παρακολουθούν εκπαιδευτικό πρόγραμμα που καθορίζεται από τον Σύλλογο Διδασκόντων/ουσών. Για τη χορήγηση της απαλλαγής ακολουθείται παρόμοια διαδικασία με αυτήν που προβλέπεται για αντίστοιχες απαλλαγές μαθητών/τριών από μαθήματα για την Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις. Η ισχύς της χορήγησης απαλλαγής είναι ετήσια και ανανεώνεται για κάθε σχολικό έτος με την ίδια διαδικασία. Με την έκδοση της παρούσας εγκυκλίου παύει να ισχύει η με αρ. πρωτ. 12773/Δ2/23-1-2015 εγκύκλιος». Ακολούθως, με την Φ1/119410/ΓΔ4/ 11.9.2020 νεότερη πράξη της ως άνω Υφυπουργού τιτλοφορούμενη «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων» ορίστηκε ότι «σε συνέχεια της ανωτέρω σχετικής εγκυκλίου και λαμβάνοντας υπόψη την με αρ. πρωτ 114932/ΓΔ4/ 3-9-2020 (Β΄ 3710) υπουργική απόφαση, σύμφωνα με την οποία ως ημερομηνία έναρξης των μαθημάτων για το σχολικό έτος 2020-21 ορίζεται η 14η Σεπτεμβρίου 2020, σας ενημερώνουμε ότι ειδικά και αποκλειστικά για το σχολικό έτος 2020-21 η Υπεύθυνη Δήλωση για χορήγηση απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών μπορεί να υποβληθεί έως και τη Δευτέρα 21 Σεπτεμβρίου 2020. Κατά τα λοιπά ισχύει η ανωτέρω αναφερόμενη Φ1/104795/ΓΔ4/10-8-2020 εγκύκλιος».

10. Επειδή, με την προσβαλλόμενη πράξη, η οποία χαρακτηρίζεται κατά τα προεκτεθέντα ως εγκύκλιος, ρυθμίζονται τα θέματα που αφορούν στην απαλλαγή των μαθητών από το υποχρεωτικό μάθημα των θρησκευτικών. Ειδικότερα ρυθμίζονται το πρώτον, κατά τρόπο δεσμευτικό για τους αποδέκτες τους, μεταξύ άλλων, οι φορείς του δικαιώματος της απαλλαγής, το περιεχόμενο της δηλώσεως απαλλαγής, η προθεσμία υποβολής της δηλώσεως και η απασχόληση των μαθητών που απαλλάσσονται, θέματα για τα οποία παραπονούνται οι αιτούντες. Με τα δεδομένα αυτά η ως άνω πράξη, κατά το μέρος που προσβάλλεται, εισάγει νέες ρυθμίσεις κανονιστικού περιεχομένου. Συνεπώς, κατά το μέρος αυτό, έχει εκτελεστό χαρακτήρα, τα περί του αντιθέτου δε προβαλλόμενα από το Δημόσιο είναι απορριπτέα ως αβάσιμα. Επίσης κανονιστικό χαρακτήρα, όπως προκύπτει από το περιεχόμενό της που ήδη εκτέθηκε, έχει και η προαναφερόμενη Φ1/119410/ΓΔ4/11.9.2020 νεότερη πράξη της ως άνω Υφυπουργού, με την οποία παρατείνεται η προθεσμία υποβολής της υπεύθυνης δηλώσεως για χορήγηση απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών κατά το σχολικό έτος 2020-2021. Η πράξη δε αυτή πρέπει να θεωρηθεί συμπροσβαλλόμενη. Μειοψήφησε ο Αντιπρόεδρος Γ. Τσιμέκας, ο οποίος υποστήριξε ότι η προσβαλλόμενη πράξη, κατά το μέρος που κατά τα ανωτέρω προσβάλλεται, δεν αποτελεί εκτελεστή διοικητική πράξη. Τούτο δε, διότι όσα ορίζονται σ’ αυτήν - σχετικά με τους φορείς του δικαιώματος της απαλλαγής, το περιεχόμενο της δηλώσεως απαλλαγής και την απασχόληση των μαθητών που απαλλάσσονται - δεν ρυθμίζονται πρωτογενώς από τη Διοίκηση αλλά, έχουν ήδη γίνει δεκτά με τις προαναφερόμενες 1749/2019 και 1750/2019 αποφάσεις της Ολομελείας του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ειδικότερα, με την προσβαλλόμενη πράξη επαναλαμβάνονται τα κριθέντα με τις ανωτέρω ακυρωτικές αποφάσεις α) ότι παρέχεται η δυνατότητα σε μη Χριστιανούς Ορθόδοξους μαθητές/τριες, που επικαλούνται λόγους θρησκευτικής συνείδησης, να απαλλαγούν από την παρακολούθηση του μαθήματος των Θρησκευτικών, όπως δικαιούνται ευθέως εκ του άρθρου 13 παρ. 1 του Συντάγματος που κατοχυρώνει το απαραβίαστο της θρησκευτικής ελευθερίας, β) ότι η απαλλαγή από το εν λόγω μάθημα χορηγείται ύστερα από δήλωση των μαθητών/τριών (αν είναι ενήλικοι) ή των γονέων τους (αν είναι ανήλικοι), το περιεχόμενο της οποίας στοιχεί απολύτως προς το περιγραφόμενο στις ανωτέρω αποφάσεις του Δικαστηρίου και γ) προβλέπεται η απασχόληση των απαλλασόμενων μαθητών/τριών με διαφορετικό διδακτικό αντικείμενο ή άλλη εκπαιδευτική δραστηριότητα, κατά τα επίσης κριθέντα με τις ανωτέρω αποφάσεις. Με το περιεχόμενο όμως αυτό, η προσβαλλόμενη πράξη δεν επάγεται αυτοτελείς κανονιστικές έννομες συνέπειες το πρώτον επερχόμενες από την έκδοσή της, αλλά πρόκειται για ενημερωτική - ερμηνευτική εγκύκλιο με την οποία η Διοίκηση, αναφερόμενη μάλιστα ρητώς στις ανωτέρω ακυρωτικές αποφάσεις, πληροφορεί - συμμορφούμενη προς τις αποφάσεις αυτές - τις αρμόδιες υπηρεσίες και εκπαιδευτικές αρχές της χώρας σχετικά με τα κριθέντα με τις εν λόγω αποφάσεις και τις καλεί να τα εφαρμόσουν, χωρίς να εισάγει αυτοτελείς νέους κανόνες εν σχέσει προς τα θέματα αυτά. Συνεπώς, κατά τη μειοψηφήσασα αυτή γνώμη, η προσβαλλόμενη πράξη, περιοριζόμενη απλώς, ενόψει των ανωτέρω, στη διαπίστωση των έννομων συνεπειών που επήλθαν από τη δημοσίευση των ανωτέρω ακυρωτικών αποφάσεων της Ολομελείας του Δικαστηρίου, στερείται αυτοτελούς εκτελεστού χαρακτήρα και, για το λόγο αυτό, απαραδέκτως προσβάλλεται.

11. Επειδή, από τις διατάξεις των άρθρων 42 παρ. 1 και 35 παρ. 1 του Συντάγματος επιβάλλεται η πλήρης δημοσίευση όχι μόνο των τυπικών νόμων, αλλά και όλων των κανονιστικών πράξεων, ως συστατικό στοιχείο του κύρους τους. Με το άρθρο δε 5 παρ. 2 περ. θ΄ του ν. 3469/2006 «Εθνικό Τυπογραφείο, Εφημερίς της Κυβερνήσεως και λοιπές διατάξεις» (Α΄ 131) επιβάλλεται, σύμφωνα με τον ως άνω συνταγματικό κανόνα, η δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως όλων των κανονιστικών πράξεων, για τις οποίες δεν προβλέπεται άλλος ειδικότερος τρόπος δημοσιεύσεως (βλ. ΣτΕ 2649/2017 Ολομ., 87/2011 Ολομ.).

12. Επειδή, οι προσβαλλόμενες πράξεις ως κανονιστικές, για να λάβουν νόμιμη υπόσταση, έπρεπε να δημοσιευθούν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, σύμφωνα με τα εκτεθέντα στην προηγούμενη σκέψη, εφόσον δεν προβλέπεται γι’ αυτές ειδικότερος τρόπος δημοσιεύσεως. Όπως, όμως, βεβαιώνεται με το 11.1.2021 έγγραφο (αρ. πρωτ. ΣτΕ ΕΠ97/12.1.2021) του Τμήματος Β΄ - Μαθητικής Μέριμνας, Σχολικής Ζωής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού της Διεύθυνσης Σπουδών, Προγραμμάτων και Οργάνωσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων προς το Δικαστήριο, οι προσβαλλόμενες πράξεις δεν έχουν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, αλλά μόνο έχουν αποσταλεί στις αρμόδιες υπηρεσίες προκειμένου να ενημερωθεί η εκπαιδευτική κοινότητα (μαθητές/τριες, γονείς και κηδεμόνες) για την εφαρμογή τους. Για τον λόγο αυτόν, ο οποίος εξετάζεται αυτεπαγγέλτως (Σ.τ.Ε. 2649/2017 Ολομ., 216/2016 Ολομ., 3913/2015 Ολομ., 87/2011 Ολομ.), οι προσβαλλόμενες πράξεις, αν και είναι ανυπόστατες, διότι δεν έχουν δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, είναι ακυρωτέες, για λόγους ασφαλείας του δικαίου, δεδομένου άλλωστε ότι έχουν εφαρμοστεί, ώστε να διαπιστωθεί το ανίσχυρο αυτών (ΣτΕ 216/2016 Ολομ., 4754-4755/2012 Ολομ., 87/2011 Ολομ.).

13. Επειδή, εξάλλου, πέραν των εκτεθέντων στην προηγούμενη σκέψη, οι προσβαλλόμενες πράξεις έχουν εκδοθεί χωρίς νομοθετική εξουσιοδότηση, κατά παράβαση του άρθρου 43 παρ. 2 εδ. β΄ του Συντάγματος. Δεν συνιστούν δε τέτοια εξουσιοδότηση, όπως προβάλλει το Δημόσιο, α) η διάταξη του άρθρου 89 παρ. 2 περ. β του ν. 4485/2017 (Α΄ 114), με την οποία δίνεται εξουσιοδότηση στον Υπουργό Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων να ρυθμίσει θέματα που αφορούν, μεταξύ άλλων, τη φοίτηση και τις απουσίες των μαθητών στα γυμνάσια και β) η διάταξη του άρθρου 42 παρ. 8 του ν. 4186/2013, Α΄ 193 (όπως η παρ. αυτή προστέθηκε με το άρθρο 89 του ν. 4485/2017 και τροποποιήθηκε με το άρθρο 100 παρ. 9 του ν. 4610/2019, Α΄ 70), με την οποία δίνεται εξουσιοδότηση στον ίδιο Υπουργό να ρυθμίσει τα ίδια ως άνω θέματα στα γενικά λύκεια. Συνεπώς, οι προσβαλλόμενες πράξεις είναι ακυρωτέες, κατά το μέρος που προσβάλλονται, και για τον λόγο αυτόν (βλ. ΣτΕ 776/2017), που εμμέσως προβάλλεται με την κρινόμενη αίτηση.

14. Επειδή, συνεπώς, πρέπει να γίνει δεκτή η κρινόμενη αίτηση ως προς τους λοιπούς αιτούντες, πλην του τρίτου, ως προς τον οποίο, κατά τα εκτεθέντα στην σκέψη 5, καταργείται η δίκη, και να ακυρωθούν οι προσβαλλόμενες πράξεις, η πρώτη κατά το μέρος που προσβάλλεται, η δε δεύτερη εν όλω, τόσο ως ανυπόστατες, όσο και ως εκδοθείσες χωρίς νομοθετική εξουσιοδότηση (βλ. ΣτΕ 2353/2016).

Δ ι ά  τ α ύ τ α

Καταργεί τη δίκη ως προς τον τρίτο από τους αιτούντες ... , σύμφωνα με το σκεπτικό.

Δέχεται την αίτηση ως προς τους λοιπούς.

Ακυρώνει εν μέρει την Φ1/104795/ΓΔ4/10.8.2020 πράξη της Υφυπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων και εν όλω την Φ1/119410/ΓΔ4/11.9.2020 πράξη της ίδιας Υφυπουργού, σύμφωνα με το σκεπτικό.

Διατάσσει την απόδοση του παραβόλου.

Επιβάλλει σε βάρος του Δημοσίου τη δικαστική δαπάνη των διαδίκων, ως προς τους οποίους έγινε δεκτή η αίτηση, η οποία ανέρχεται στο ποσό των εννιακοσίων είκοσι (920) ευρώ.

Η διάσκεψη έγινε στις 29 Ιανουαρίου 2021

Η ΠρόεδροςΗ Γραμματέας

Ε. Σάρπ Ελ. Γκίκα

και η απόφαση δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση της 17ης Σεπτεμβρίου 2021.

Ο Πρόεδρος Η Γραμματέας

Δ. Σκαλτσούνης Ελ. Γκίκα